Kazakistan'da yer alan Baykonur uzay üssü 1957'deki uzay araştırmalarının başlamasından bu yana Sovyet ve Rus uzay görevleri için kullanılan bir fırlatma alanı oldu. Uzay'daki ilk uydu ve ilk insan Baykonur'dan uzaya uçtu. Alan bugün Soyuz astronotlarının Uluslararası Uzay İstasyonu'na fırlatılmasında yoğun olarak kullanılıyor.
Baykonur Kosmodromu
Bu alan çoğunlukla Sovyetler Birliği ve Rus kozmonotlarını fırlatmak için kullanıldı. Ancak Soğuk Savaş'tan, bazı Amerikan ve Avrupalı astronotları da fırlatmaya başladı. Uzay mekiği programı 2011 yılında iptal edildikten sonra NASA, tüm astronotlarının Baykonur (ya da orijinal adıyla Baykonur'dan) uçmasına izin verdi. Bu durum NASA'nın yeni Ticari Mürettebat Programı astronotları fırlatmaya hazır olana dek devam edecek. Bu yüzden 2020'lerin başında Baykonur'dan daha az Amerikan uçuşu yapılması bekleniyor. Rusya ayrıca, Baykonur'daki uçuşları devralmasını planladığı yeni Vostochny (Vostoçni) uzay üssü üzerinde çalışıyor.
Baykonur nerede?
Baykonur, Kazakistan'da bulunmasına rağmen, Rus topraklarına ait bir yerleşim bölgesidir. Kazak ve Rus hükümetleri Baykonur'un bakımı ve işletilmesi için birlikte çalışıyorlar ve Rusya bu toprakları kiralamak için yılda en az 115 milyon dolar ödüyor. Baykonur'da operasyonlar devam ederken, iki ülke, on yıllar boyunca kompleksin nasıl yönetileceği konusunda bazı ihtilaflar yaşadı.
Baykonur, Moskova'dan 2.100 kilometre uzaklıktadır. Fırlatma kompleksi, Aral Denizi'nin doğusunda bir çöl bozkırında bulunuyor. Bölge, sert iklimi ile tanınmakta ve esas olarak radyo iletişimindeki avantajlarından ve diğer bölgelere uzaklığından dolayı seçildi. Bölgenin ortalama sıcaklığı 13 santigrat derece ancak kışın eksi 40 santigrat ile yazın 45 santigrat arasında değişebildiği söylüyor.
Uzun yıllar gizli tutulan Baykonur'un kökenleri Sovyetlerin kıtalar arası balistik füzeler fırlatması planına dayanıyor.
Uzay üssüne 'Baykonur' adının verilmesi tamamen yanıltıcı olması için: Eski Sovyetler Birliği, roket kompleksinin yerinin bilinmemesi için 332 kilometre uzaklıktaki Tyuratam'da küçük bir maden kasabası olan Baykonur'un adını ve koordinatlarını kullandı. Doğru konum şimdi biliniyor ancak fırlatma kompleksi hala Baykonur olarak adlandırılıyor.
Kazakistan'ın inşa ettiği demiryollarının üzerine kurulan uzay üssünün inşaatına 1955'de başlandı. Yüksek gizlilikle devam eden inşaat, 1957'de ABD'nin bölgeyi tarayan U-2 uçaklarının yardımıyla ortaya çıkarıldı. Baykonur'dan yapılan en önemli kalkış 4 Ekim 1957'de Dünya'dan fırlatılan ilk uydu olan Sputnik-1'dir.
Nedelin Felaketi
Gagarin'in uçuşundan önce Baykonur, yüksek rütbeli bir Sovyet görevlisinin, yaşanan büyük bir felaket sonucu hayatını kaybetmesine sahne oldu. Gayrı resmi olarak Nedelin Felaketi olarak bilinen tarihteki en kötü fırlatma rampası başarısızlığına ev sahipliği yaptı. Bir R-16 füzesi, 24 Ekim 1960'ta çeşitli faktörler nedeniyle patladığında (atlanan güvenlik kontrolleri ve aceleye getirilen fırlatma programı dahil olmak üzere) tahminen 150 kişi hayatını kaybetti. Bu olay on yıllarca gizli tutuldu; afet kurbanlarının ailelerinden bile.
Baykonur'dan yapılan önemli uzay uçuşları:
Uzay üssünden gerçekleştirilen dikkate değer görevlerden bazıları:
- Ay'a yaklaşan ilk uzay aracı: Luna, 1959.
- Uzaya ulaşan ilk kadın: Valentina Tereshkova, 1963.
- İki insanlı ilk uçuş: Voskhod 1, 1964.
- Uzaya fırlatılan ilk mürettebat Soyuz 11, 1971.
Ölümle sonuçlanan uzay görevleri:
- Soyuz 11'in üç kozmonotu (Georgy Dobrovolsky, Vladislav Volkov ve Viktor Patsayev) Dünya'ya yeniden giriş sırasında öldü.
- Soyuz 1 uzay aracının 1967'de atmosfere yeniden girişi sırasında açılmayan paraşüt Vladimir Komarov'un ölümüyle sonuçlandı.
3 Temmuz 1969'da Sovyetler, N-1 olarak bilinen, insanları Ay'a gönderebilecek güçte bir roketin fırlatma denemesi için hazırlandı. O sırada NASA Ay'a iniş yapmaktan sadece üç hafta uzaktaydı. Bir roket arızası, N-1'in yakıtının bir kısmının patlamasına neden oldu ve fırlatma rampası ile çevresine ağır hasar verdi; görev beklenmedik şekilde başarısızlık oldu. Bir süre gizli tutulan olayda ölüm bildirilmedi. N-1 programı için 1969-1972 yılları arasında dört test yapıldı ve hepsi başarısızlıkla sonuçlandı. Soyuz programı bugün bile devam ediyor ve astronotları uzaya fırlatmayı sürdürüyor.
Sovyetler, 1988 yılında Baykonur'dan özerk bir şekilde Energia roketinin tepesinde uçan, Buran adlı kendi uzay mekiğini yaptı. Buran, Sovyetler Birliği'nin 1991'deki çöküşünün ardından yetersiz fonlar nedeniyle bir kez uçtu. Buran prototipi Baykonur'da bir hangarda saklandı, burada 2002 yılında üzerindeki çatının çökmesi sonucu imha oldu.
Amerikalılar Baykonur'u kullanmaya başlar
Sovyetler Birliği 1991 yılında düştükten sonra Kazakistan ve Rusya, Baykonur ile ne yapılacağını belirlemek için bir müzakere sürecine girdi. Baykonur'un devir tesliminin tamamlanması biraz zaman aldı. Rusya ayrıca Mir uzay istasyonunun geleceği konusunda da kararsızdı. Öyle ki, bazı iddialara göre bu durum Sovyetlerin çöküşü sırasında Mir uzay istasyonunda kozmonot olan Sergei Krikalev'in, mikrogravite içinde daha uzun süre kalmasına ve sağlık riski yaşamasına neden oldu; eve gelebilmesi için daha fazla beklemesi gerekti.
1981 ve 2011 yılları arasında NASA ve Rusya, Baykonur'un kullanımı dahil olmak üzere Mir uzay istasyonu için ortak görevler başlattı. Zor bir zamanda, iki tarafın da müttefik kalacağını garantileyen bir belgeydi. Soyuz uzay gemisinde uzaya uçan ilk Amerikalı, 1995 yılında Norman Thagard oldu. NASA'nın Ticari Mürettebat Programı 2019 yılında başlayacak. Programa SpaceX ve Boeing öncülük edecek. Soyuz koltuklarını kullanmak için ABD, Rusya'ya bugüne kadar 1 milyar dolara yakın para ödedi.
Bugün Baykonur'daki önemli bölgelerden bazıları:
- Alan 1 (Soyuz, Soyuz-U ve U2 güçlendiricileri fırlatıldı)
- Alan 10 (ana yerleşim alanı)
- Alan 15 (Krainy Havaalanı)
- Alan 17 (otel ve VIP yaşam bölgesi)
- Alan 31 (R-7 ICBM için fırlatma ve kontrol kompleksi)
- Alan 81 (Proton roketinin fırlatıldığı yer)
- Alan 112 (Buran uzay mekiğinin 2002'deki bir çatı çöküşü sırasında tahrip edildiği nokta)
- Alan 254 (Soyuz ve Progress uzay aracının yenilendiği yer)
Baykonur uzay üssü ve yerel halk üzerindeki gerilim
Sovyetler Birliği'nin çöküşünün ardından, Baykonur'da 1992 ve 1993'te meydana gelen huzursuzluk, yiyecek, ısıtma ve sosyal tesislerdeki sorunlar, ABD kongre heyetinin Aralık 1993'te bölgeyi ziyaret etmesine neden oldu. Rusya, bölgeyi Kazakistan'tan kiralamak için anlaşınca sorunlar ortadan kalktı. Ancak Eylül 2007'de Kazakistan'a çarpan Proton roketi ülke hükümetinin tüm Proton roketlerini iki ay boyunca yasaklamasına ve Rusya'dan 61 milyon dolar tazminat talep etmesine neden oldu.
Baykonur'un yakınında büyük bir su kütlesi bulunmadığından, roketler bölgeyi çevreleyen çöle düşmektedir.
Sovyetler Birliği dağılmadan önce yerel halkın yalnızca üçte biri Kazakken bu rakam şimdi yüzde 70'e ulaştı. Kentin gelişim konusunda geri kaldığı ve uyuşturucu gibi sorunların yanı sıra etnik gerilimlere sahne olduğuna dair çok sayıda rapor bulunuyor. Bunun ana nedenlerinden biri kiralama bedelinin geçici kabul edilmesi. 2017 yılının haziran ayında, Rusya'nın NPO Mashinostroyenia roketi ve uzay şirketinden bir işçi çöldeki bir yangını durdurmaya çalışırken öldü.
Rus haber ajansı TASS'a göre yangın, bir Rus Soyuz-2.1a roketinin yakınlara düşmesinden sonra yaşandı. Mayıs 2018'de, Rusya, Baykonur Cosmodrome'un topraklarının 72 kilometre karesini Kazakistan'a teslim etti. Aynı zamanda Zenit-M olarak bilinen roketin iki fırlatma platformunu da kiralamayı bıraktı. Kazakistan şimdi roket fırlatma platformlarına sahip ancak asıl roketler Rusya'da olduğundan onları yalnızca Rusya ile beraber kullanabilecek. Ayrıca Kazakistan'ın rampaları uçuşa hazır hale getirmesi için en az 245 milyon dolar harcaması gerek. İki ülke 2022 ve 2035'de planlanan Soyuz 5 ve Phoenix roketleri için ortaklık kurmaya çalışıyor.
Rusya yeni bir fırlatma kompleksi kurdu
Rusya'daki düşük petrol fiyatları hükümeti bir süredir yeni bir fırlatma üssü inşa etme fikri üzerinde düşündürüyor. Svobodny uzay üssü bir süre yetersiz fon nedeniyle başarısız olmuştu ancak bugünlerde tekrar canlandırılması bekleniyor. Rusya, Vostochny adında yeni bir fırlatma kompleksini Çin sınırına yakın olan Doğu Sibirya'da kurdu. Bunun nedeni Rusların hem milli hem de mali nedenlerden dolayı kendi topraklarında bir uzay üssü istemesi. İnşaat 7.5 milyar dolara mal oldu; öngörülen 1,9 milyardan daha yüksekti. Üssün inşasında bazı işçi grevleri de yaşandı. 2018 yılında, Vostoçni'nin inşaatını denetleyen üst düzey bir yetkili, yolsuzluk iddiaları nedeniyle 12 yıl hapis cezasına çarptırıldı.
Vostochny'deki ilk uçuş, Nisan 2016'da üç uydunun uzaya gönderilmesiyle gerçekleşti. İkinci kalkış Kasım 2017'de gerçekleşti: Hava durumu uyduları bir insan hatası nedeniyle kaybedildi ve 45 milyon dolar kayıpla sonuçlandı. Görev yanlışlıkla Baykonur'dan fırlatılıyormuş gibi programlandı.
Rusya'nın uzay yarışındaki konumu değişiyor. Ticari rakiplerinden SpaceX, 2017'de 11'i müşteriler için olmak üzere 16 fırlatma yaptı. Rusya, ise 17 ile SpaceX'ten daha fazla fırlatmaya sahip. Ancak bunların yalnızca üçte biri Rusya hükümeti dışındaki müşteriler için yapıldı. Rusya, 2021'de hazır olması beklenen Soyuz-5 güçlendiricisini geliştiriyor. Ancak SpaceX de önümüzdeki yıllarda birçok şey planlıyor ve dolayısıyla rekabetin sıkı kaldığından emin olacak.
