Arbalet ilk kez Savaşan Devletler döneminde (MÖ 481-221) Çin muharebesinde kullanıldı. Yüzyıllar içinde daha güçlü ve isabetli bir silaha dönüşen arbaletin bir el ile ateşlenebilecek kadar hafif versiyonları icat edildi ve bazılarının birden fazla ok atmasıyla ortaya dönen ve hareketli bir tabana monte edilebilen güçlü bir model çıktı. Arbalet, Çin devletlerinin yabancı ordulara karşı başarısında ve özellikle Han ve Song imparatorluklarının hakimiyetinin belirlenmesinde önemli rol oynadı.
Arbaletin tasarımı ve kullanımı
Çin arbaleti (nu) kurmalı yatay yayı ve kısa ahşap dipçiği ile tek veya çoklu bronz başlı oklar atardı. Okların tahtadan şaftları vardı ve yörüngelerinin stabil olması için tüyden, ahşaptan veya kağıttan kanatlara sahiplerdi. İlk ok başlarının iki bıçağı bulunurdu ancak bunlar zamanla gelişti ve üç bıçak standart tasarım oldu. Bunu kanatların sayısı da izledi ve böylece uçuşun doğruluğu arttı. Tatar yayının tetikleme ve ateşleme mekanizması metalden, genellikle de bronzdan yapılmıştı.
Arbaleti ateşlemeye hazır etmek için kurmak gerekirdi. İlk olarak atıcının silahı dikey olarak yerleştirmesi ve ayaklarının altıyla desteklerken ipi geri çekmesi gerekiyordu. Sonraları atıcı hala atın üstündeyken kordonu çekmesine izin veren bir kemer kancası icat edildi. Sadece bir el kullanılarak ateşlenebilen daha küçük versiyonları da yapıldı—aynı anda iki ok bile ateşleyebiliyordu–ve ağır silahlar olarak kullanılan çok daha güçlü versiyonları da geliştirildi. İlk arbaletler sadece 600 adım uzağa ok atabiliyordu ve yeniden yüklenmesi yavaştı, bu da savunma ve kuşatma savaşında etkili kullanılmalarını engelledi. Tasarımdaki değişiklikler ile iyileştiler ve at üzerindeki bir okçudan önemli ölçüde daha uzağa ateşlenebilir hale geldiler.
Arbaletin tarihsel gelişimi
Arbalet ilk olarak MÖ 6. yüzyılda Chu eyaletinden Çinli Ch'in Shih tarafından icat edildi. Sadece tahtadan yapılan ilk örnekler arkeolojik kayıtlardan kaybolmuştur ancak arbaletlerin Çin muharebesindeki kaydedilen ilk kullanımı MÖ 341 Qi ve Wei eyaletleri arasındaki Ma Ling Savaşı'ndadır. Qi lideri Sun Pin onları iyi kullanmış ve düşmanı bozguna uğratmıştı. Doğu Zhou Hanedanlığı (MÖ 771-256) orduları özellikle arbaletlerle donatılmış elit birimleriyle ün saldı. Yedi yılı aşkın bir süre eğitilen ve zırh giyen bu birimlerin dinlenmeden 160 km yürüyebildikleri söyleniyordu. Dönemin askeri incelemelerinde iyi bir arbaletli nişancının 100 piyade askerine bedel olduğu genel bir inanç halini aldı. T'ai Kung tarafından hazırlanan MÖ 5. – 3. yüzyıl askeri incelemesi Altı Gizli Öğreti'de ideal bir ordunun oranlarının 10.000 piyade, 6.000 arbaletçi, 2.000 teber ve kalkanlı ve 2.000 mızrak ve kalkanlı adam olması gerektiği belirtilir.
Han hanedanı (MÖ 206 – 220 MS) arbaleti o kadar iyi kullandı ki, bunun devletin kurduğu hakimiyetin ana nedeni olduğu geniş şekilde kabul edildi. İyi eğitilmiş bir arbalet kolordusu, bir süvari hücumunu iyi şekilde bastırmak veya pusu sırasında piyade düşman kanadında devasa kayıplara neden olmak konusunda fazlasıyla iyiydi. Bir başka başarılı taktik, arbalet birliklerini iki gruba bölerek düşman birliklerini çapraz ateş arasına almaktı.
Hanlar hem hafif hem de ağır tatar yayları kullandılar. Arbaletli okçular ellerine bir teber (küçük balta) aldıklarında atlı birlik olarak da kullanılabiliyordu. Arbaletin sadece bir el ile kullanılan küçük bir versiyonunun var olduğuna dair bazı kanıtlar vardır. MÖ 203'te Hsiang Yu'nun bir arbaleti gizleyerek geleceğin imparatoru Kao-ti'yi yaralamayı başardığı bir hikaye dolanır. Arbaletin veya tatar yayının ilk kez Çin toplumunun zengin kesimi tarafından kullanıldığına işaret eden metal parçaları keşfedildi. Bu parçalar sık sık altın ve gümüşten ibaret oldu. Yine de Han hanedanı ile üretimin boyutu büyük ölçüde artmıştır. MÖ 13'te Han hanedanı şehri Luoyang'daki cephanelikte keşfedilen bir envanterde 11.181 arbalet ve 34.625 ok bulundu. İçlerinde Türk askerlerin de bulunduğu Tang hanedanlığı döneminde (MS 618-907) arbalet, piyade kanatlarını koruyan küçük birimler tarafından kullanıldıysa da zamanla daha az popüler hale geldi ve kompozit yaya geçiş yapıldı.
Tang tatar yayına o kadar az güvendi ki askerlerini kendini savunması için teberlerle donattı. Askerler savaşın heyecanına yenik düşüp yaylarını bırakarak düşmana hücum ederlerdi. Yeni askerler öne çıkarak atılan arbaletleri kaldırırdı. Bir kaynak, ordudaki yayların arbaletlere oranını beşe bir olarak verir.
Song Hanedanlığı (960-1279) döneminde silahların tasarımında bir seviye daha atlandı. MS 1073'te arbalet üretimini denetlemesi için silah müdürlüğü kuruldu. Bu dönemde azaltılmış bir isabetle de olsa her iki saniyede bir ok atabilen seri arbalet icat edildi. Diğer tasarım iyileştirmeleri arasında daha yüksek ateş gücü, isabetliliği artırmak için nişangahların eklenmesi ve silahı ateşlemeye yardımcı olmak için üzengi demirleri eklenmesi vardı. Tatar yayının savaş için devam eden önemi silahın "Çin'in en güçlü silahı ve dört çeşit barbarın en çok korktuğu şey" olduğunu belirten Wu Ching Tsung Yao'nun MS 1044'teki sözlerinden anlaşılır. Yao ayrıca savaşçıların kalkanlarının arkasından ateş ettiklerini ve daha sonra da piyade hatlarının arkasına taşındıklarını ve silahlarını yeniden yüklerken korunduklarını tarif eder. Arbalet yayı birimi dairesel bir dizilişe geçer, bir grup silahını doldururken diğeri öne çıkarak arkadaşına siper olurdu.
Ağır silah olarak arbaletler
Sonraları, ağır silah olarak kullanılabilen daha güçlü ve daha büyük bir arbalet türü geliştirildi. Sabit pozisyonlardan tek veya birden fazla ok ateşlemenin yanı sıra, bu tür arbaletler savaş alanında en çok ihtiyaç duyuldukları yere hızla taşınmak için arabalara ve vagonlara monte edilebiliyordu. Savaşan Devletler dönemindeki yüksek surlar ve kulelerle korunan iyi güçlendirilmiş şehirler nedeniyle kuşatma savaşı sık görülen bir olaydı. Kordonu geri çekmek için kasnaklar ve çıkrıklara monte edilmiş arbaletler yararlı bir savunma silahı haline geldi.
Makara ve çıkrık ile kullanılan montajlı arbaletler yararlı bir savunma silahıydı.
Han ordusu, kurması 159 kg güç gerektiren ağır bir arbalet geliştirdi. Döner bir tabana monte edilmişlerdi ve onları kuracak kadar güçlü olan adamlara chueh chang deniyordu. Song ayrıca sabit montajlı ve vinçli ağır arbaletler de yaptı, ancak bunlar tek bir savaşta ve kuşatmada yüzlercesi birden kullanılan ve tek kolla atılan taş sapanlar kadar etkili olmadı.
Arbaletin savaştaki etkisi
Arbalet, hem yapımı hem de etkili kullanımı bilgi birikimi gerektiren teknik bir silahtı ve bu iki faktör Çin devletlerine daha az gelişmiş komşularına kıyasla belirgin avantaj sağladı. Devletler birbirleriyle savaşırken silah özellikle olumsuz arazide yavaş ilerleyen ve sadece deri kaplamalarla korunan rakip savaş arabalarına karşı da etkiliydi. Bir zaferi anlatan resmi bir mektupta "arbalet oklarının düştüğü her yerde savaş arabası yolları kaos içinde ve sancaklar dağınık haldeydi." yazar (Di Cosmo, 163). Bu gerçek Han döneminin ortasından itibaren savaş arabasının ortadan kaybolmasının ana nedeni olabilir (bunu süvarilerin ve daha hafif silahlı, daha hareketli piyade kuvvetlerinin gelişi izledi).
Tatar yayı veya arbalet yaygınlaştıkça ordular bu silahın gelişmiş etki gücünün bir sonucu olarak daha iyi zırh ve kasklarla donatılmaya başlandı. Metal (daha sonra bronz ve demir) ya da deri şeritler, daha iyi koruma sağlamak için metalden yapılmış kordonlar ve kasklarla birbirine bağlandı, ancak yakın mesafeden iyi hedeflenmiş bir arbalet okunu durdurabilecek çok bir şey yoktu.
Arbalet öldürmeyi biraz daha az kişisel hale getirdi. Örneğin, Song döneminde tatar yayı kullanımında uzun menzilli hedefleri vurma uzmanlığı üzerine yoğunlaşıldı. Bunun bir başarısı general Hsiao T'aylin'in uzaktan ateşlenen bir tatar yayı ile vurulduğu 1004 yılının Shan-chou savaşında kaydedildi. Arbaletin sağladığı yüksek atış menzili bir ordunun artık doğal engellere rağmen düşmana saldırabileceği ve savaşın daha güvenli bir mesafeden yapılmasının mümkün olacağı anlamına geliyordu. Askeri taktikçi T'ai Kung'un Altı Gizli Öğreti'de belirttiği gibi: "Güçlü tatar yayları ve uzun silahlar su boyunca savaşmanın araçlarıdır". Tatar yayı o kadar etkili bir silahtı ki, taş sapanlar ve barut topları gibi yeni gelişmelere rağmen 19. yüzyılda Çin muharebelerinin bir parçası olmaya devam etti.
