Bitkilerde ve Diğer Organizmalarda Spor Üretimi

Yazar Burcu Kara
mantar sporları

Sporlar bitkilerdeki (algler ve diğer protistler; ve mantarlar) üreme hücreleridir. Genellikle tek hücreli ve yeni bir organizmaya dönüşme yeteneğine sahiptirler. Eşeyli üreme gametlerinden ayrı olarak, üremenin gerçekleşmesi için sporların birleşmesine gerek duyulmaz. Organizmalar sporları eşeysiz üreme aracı olarak kullanırlar. Sporlar da bakterilerde oluşur, ancak bakteri sporları tipik olarak üremeye dahil olmazlar. Bu sporlar uykudadır ve bakterileri sıra dışı çevresel koşullardan koruyucu bir role sahiptir.

Bakteri sporları

Bu toprak bakterileri Streptomyces spor zincirlerinin renkli taramalı elektron mikroskobu mikrografisidir (SEM)
Bu toprak bakterileri Streptomyces spor zincirlerinin renkli taramalı elektron mikroskobu mikrografisidir (SEM)

Bazı bakteriler, hayatta kalmayı güçleştiren koşullarla mücadele etmek için endospor adı verilen sporlar üretir. Bu koşullar arasında yüksek sıcaklıklar, kuruluk, toksik enzimler veya kimyasallar ve besin eksikliği yer alır. Spor oluşturan bakteriler, su geçirmez ve bakteriyel DNA'yı kuruluk ve hasara karşı koruyan kalın bir hücre duvarı geliştirir. Endosporlar, koşullar değişene ve çimlenmeye uygun hale gelene dek uzun süre hayatta kalabilirler. Endospor oluşturabilen bakterilere örnek olarak Clostridium ve Bacillus verilebilir.

Alg Sporları

Chlamydomonas reinhardtii, zoosporlar ve aplanosporlar üreterek eşeysiz olarak çoğalan bir yeşil alg türüdür.
Chlamydomonas reinhardtii, zoosporlar ve aplanosporlar üreterek eşeysiz olarak üreyen bir yeşil alg tipidir

Algler eşeysiz üreme aracı olarak sporlar üretir. Bu sporlar hareketli olmayabilir (aplanosporlar) veya hareketli olabilirler (zoosporlar) ve kamçılarını kullanarak bir yerden başka yere hareket edebilirler. Bazı algler eşeysiz veya eşeyli olarak üreyebilir. Koşullar uygun olduğunda, olgun algler bölünür ve yeni farklı sporlar üretir. Sporlar haploiddir ve mitoz ile çoğalır. Koşulların gelişme için elverişsiz olduğu zamanlarda, algler gamet üretmek için eşeyli üreme geçirir. Bu seks hücreleri diploid bir zygospore olabilmek için birleşirler. Zygospore, koşullar bir kez daha uygun hale gelene kadar uykuya girer. Böyle bir zamanda, zygospore haploid sporları üretmek için mayoz bölünecektir.

Bazı alglerin, eşeysiz ve eşeyli üreme dönemleri arasında gidip gelen bir yaşam döngüsü vardır. Bu tür yaşam döngüsüne nesillerin değişimi denir (metagenez) ve haploid ve diploid fazdan oluşur. Haploid fazda, gametofit adı verilen bir yapı erkek ve dişi gametler üretir. Bu gametlerin birleşimi bir zigot oluşturur. Diploid fazda, zigot sporofit adı verilen diploid bir yapıya dönüşür. Sporofit mayoz bölünerek haploid sporlar üretir.

Mantar Sporları

Kurtmantarı mantar sporlarının renkli taramalı elektron mikroskobu görüntüsü (SEM). Gördükleriniz mantarın üreme hücreleridir
Kurtmantarı mantar sporlarının renkli taramalı elektron mikroskobu görüntüsü (SEM). Gördükleriniz mantarın üreme hücreleridir.

Mantarlar tarafından üretilen sporların çoğu iki ana amaca hizmet eder: dağılma yoluyla üreme ve uyku haline geçerek hayatta kalma. Mantar sporları tek hücreli veya çok hücreli olabilir. Türlere bağlı olarak çeşitli renk, şekil ve boyutlarda görünürler. Mantar sporları eşeysiz ve eşeysiz oluşabilir. Sporangiospores gibi eşeysiz sporlar, sporangia adı verilen yapılar içinde üretilir ve tutulur. Conidia gibi diğer eşeysiz sporlar, hipha adı verilen lifli yapılarda üretilir. Eşeyli sporlar arasında askosporlar, basidiosporlar ve zygosporlar bulunur.

Çoğu mantar, sporları başarılı bir şekilde çimlenebilecekleri alanlara dağıtmak için rüzgardan yararlanır. Sporlar üreme yapılarından (ballistosporlar) aktif olarak fırlatılabilir veya aktif olarak fırlatılmadan (statismosporlar) serbest bırakılabilir. Havayla temasından sonra sporlar rüzgarla başka yerlere taşınır. Nesiller arasında değişim yani metagenez mantarlar arasında yaygındır. Bazen çevresel koşullar, mantar sporlarının uykuda kalmasına neden olur. Bazı mantarlarda dinlenme dönemlerinden sonra çimlenme, sıcaklık, nem seviyeleri ve bir bölgedeki diğer sporların sayısı gibi faktörlerle başlayabilir. Dinlenme, mantarların stresli koşullarda hayatta kalmasına olanak sağlar.

Bitki Sporları

Bu eğreltiotu yaprağı, sporangia kümelerinden meyve bölgelerine sahiptir. Sporangia bitki sporları üretir
Bu eğreltiotu yaprağı, sporangia kümelerinden meyve bölgelerine sahiptir. Sporangia bitki sporları üretir

Algler ve mantarlar gibi, bitkiler de nesiller boyu değişim gösterir. Eğrelti otları ve yosunlar gibi tohumları olmayan bitkiler sporlardan gelişir. Sporlar sporangia içinde üretilir ve doğaya salınır. Yosun gibi vasküler olmayan bitkiler için bitki yaşam döngüsünün birincil aşaması, gametofit oluşumudur (eşeyli faz). Gametofit faz yeşil yosunlu bitki örtüsünden oluşurken, sporofit faz (eşeysiz faz) uzun saplıları kapsar. Uç kısımlarında bulunan sporangia'nın içinde sporlar bulunur.

Eğrelti otları gibi tohum üretmeyen vasküler bitkilerde sporophtye ve gametofit üretimi bağımsızdır. Eğrelti otu yaprağı veya kendisi, olgun diploid sporofitini temsil ederken, yaprakların alt tarafındaki sporangia, haploid gametofide dönüşen sporlar üretir.

Çiçekli bitkilerde (anjiyospermler) ve çiçek vermeyip tohum taşıyan bitkilerde, gametofit üretimi tamamen hayatta kalmak için baskın sporophtye üretimine bağlıdır. Anjiyospermlerde, çiçek hem erkek mikrosporları hem de dişi megasporları üretir. Erkek mikrosporlar polen içinde bulunur ve dişi megasporlar, çiçek yumurtalığı içinde üretilir. Tozlaşma üzerinde, mikrosporlar ve megasporlar tohum oluşturmak için birleşirken, yumurtalık meyveye dönüşür.

Cıvık Mantar ve Sporozoanlar

Cıvık mantar
Bu fotoğraf, sapların tepesine yerleşmiş yuvarlak sporları olan cıvık mantarların meyve gövdesini göstermektedir.

Cıvık mantar, hem protozoanlara hem de mantarlara benzer protistlerdir. Toprak mikropları ile beslenen çürüyen yapraklar arasında, nemli topraklarda yaşarlar. Hem plasmodiyal cıvık mantarları hem de hücresel cıvık mantarları, üreme saplarının veya meyve veren gövdelerin (sporangia) üstüne oturan sporlar üretir. Sporlar çevreye rüzgarlarla veya hayvanlara tutunarak taşınabilir. Uygun bir ortama yerleştikten sonra, sporlar çimlenerek yeni cıvık mantarları oluşturur.

Sporozoanlar, diğer protistler gibi hareket ettirici yapılara (flagella, kirpikler, psödopodia, vb.) sahip olmayan protozoon parazitlerdir. Sporozoanlar, hayvanları enfekte eden ve spor üretebilen patojenlerdir. Birçok sporozoan, yaşam döngülerinde eşeyli ve eşeysiz üreme arasında geçiş yapabilir. Toxoplasma gondii, memelileri, özellikle kedileri enfekte eden ve hayvanlar tarafından insanlara bulaşabilen bir sporozoanın bir örneğidir. T. gondii, hamile kadınlarda beyin hastalıklarına ve düşüklere neden olabilecek toksoplazmoz hastalığına neden olur. Toksoplazmoz genellikle az pişmiş etlerden veya sporlarla kontamine olan kedi dışkısını tuttuğunuzda bulaşır. Hayvan atıkları işlendikten sonra uygun şekilde el yıkaması yapılmazsa bu sporları yutabilirsiniz.